Profilaktyka chorób układu oddechowego
W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwuje się systematyczny wzrost zapadalności na choroby układu oddechowego. Z pewnością wiąże się to z rozpowszechnieniem nałogu palenia tytoniu i narastającym zanieczyszczeniem powietrza. O ile liczba zgonów i zapadalność na choroby krążenia uległa w ostatnich latach zmniejszeniu, a zapadalność na nowotwory ustabilizowała się, o tyle zapadalność na choroby obturacyjne układu oddechowego gwałtownie wzrasta. Stawia to przed światem medycznym poważne wyzwania ograniczenia chorób układu oddechowego przez wprowadzenie działań profilaktycznych.
Infekcje dróg oddechowych są najczęstszą przyczyną wizyt u lekarza. Chociaż zapalenia płuc stanowią zaledwie 2-3% tych zakażeń, to jednak stanowią bardzo ważną przyczynę zgonów i hospitalizacji. Szczególnie groźne są one w wieku podeszłym i u małych dzieci. Najczęstszą ich przyczyną są bakterie, takie jak Streptococcus pneumoniae, Klebsiella pneumoniae, Hemophilus influenzae itp. Zdecydowana większość infekcji dróg oddechowych powodują wirusy: respiratory syncytial virus (RSV), rhinovirusy, wirusy grypy lub paragrypy, adenowirusy, wirus opryszczki i cytomegalowirusy (CMV) oraz koronawirusy. Aż 5-15% populacji choruje na grypę a 300-500 tys. umiera. WHO szacuje, że na świecie każdego roku jest 1 mld zachorowań na grypę, w tym 3-5 mln chorych ma ciężki przebieg i powikłania. W Polsce przeciętnie 2-3 mln ludzi rocznie zapada na grypę.
Wbrew obiegowej opinii gruźlica wciąż pozostaje jedną z najważniejszych chorób XXI wieku, na którą zachorowuje każdego roku blisko 10 mln osób a 1,5 mln umiera. Obserwuje się bardzo duże zróżnicowanie sytuacji epidemiologicznej w poszczególnych regionach świata. Najgorzej jest w krajach Afryki (region subsaharyjski) oraz w Azji Południowo-Wschodniej, a najlepiej w krajach wysokorozwiniętych (Europa Zachodnia, Ameryka Północna i Australia). W Polsce wciąż jeszcze każdego roku stwierdza się około 6 tys. zachorowań i ponad 500 zgonów.
Choroby obturacyjne płuc to jedne z najważniejszych problemów zdrowotnych współczesnego świata. Na astmę choruje na świecie 300-400 mln ludzi. Choruję na nią w zależności od kraju od kilku do nawet 30% populacji. W Polsce choruje na nią 6% dorosłej populacji i 10% dzieci. Astma stała się najczęstszą przewlekłą chorobą u dzieci. Z kolei na POChP choruje około 50 mln, ale ze względu na rosnące rozpowszechnienie palenia tytoniu w krajach azjatyckich i afrykańskich liczba ta szybko wzrasta. Szacuje się, że w Polsce na POChP cierpi ponad 2 mln osób (9-11% osób dorosłych). Większość z nich nie ma jednak ustalonego rozpoznania i nie leczy się z tego powodu. W Polsce każdego roku z jej powodu umiera kilka tysięcy osób.
Rak płuca to najważniejszy dziś nowotwór złośliwy, odpowiedzialny za 30% wszystkich zgonów onkologicznych na świecie. W Polsce każdego roku stwierdza się ponad 20 tys. nowych zachorowań na raka płuca. Zdecydowana większość z nich umiera w ciągu zaledwie kilku miesięcy. Ze względu na skąpoobjawowy rozwój choroby rozpoznanie stawia się często zbyt późno co powoduje, że zaledwie 6-12% chorych przeżywa 5 lat.
Choroby śródmiąższowe płuc to liczna grupa stosunkowo rzadko występujących chorób. Do najczęstszych z nich zalicza się sarkoidozę, samoistne włóknienie płuc i alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych. Najczęściej chorują na nią osoby w średnim wieku, a rzadko stwierdzana jest u dzieci i w podeszłym wieku. Jest ona rzadką, ale rosnącą przyczyną zgonów. W wielu krajach najczęstszą chorobą śródmiąższową płuc jest samoistne włóknienie płuc. Występuje ono u osób starszych po 60 r.ż. Do niedawna brak jakichkolwiek leków powodował, że choroba ta stała się ważną przyczyną zgonów z powodu chorób układu oddechowego. Zmiany śródmiąższowe w płucach należą do częstych manifestacji coraz bardziej rozpowszechnionych chorób tkanki łącznej. Szczególnie często stwierdza się je u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, twardzinę układową i toczeń układowy. Do chorób śródmiąższowych zalicza się także bardzo częste w przeszłości pylice płuc, stanowiące do niedawna najważniejsze choroby zawodowe.
Profilaktyka antynikotynowa
Podstawowym działaniem profilaktycznym w chorobach układu oddechowego jest ograniczenie palenia tytoniu. Powinno być ono praktykowane przy każdej wizycie chorego jako tzw. minimalna trwająca zaledwie trzy minuty interwencja 5P (Pytaj, Poradź, Planuj, Pomóż, Pamiętaj). Została ona opracowana na podstawie opublikowanej w 2000 r. amerykańskiej strategii 5A (Ask, Advise, Assess, Assist, Arranage) i dziś jest ona zalecanym w wielu krajach jako standardowe postępowanie w stosunku do osób uzależnionych od tytoniu. Możliwe jest do wykorzystania w każdych warunkach, przez lekarza POZ po kliniki uniwersyteckie. Sprowadza się ona do 5 punktów:
- Pytaj chorego przy każdej wizycie o palenie tytoniu
- Poradź mu zaprzestanie nałogu.
- Planuj wspólnie z chorym datę rozpoczęcia leczenia antynikotynowego.
- Pomóż choremu wybrać odpowiednią terapię.
- Pamiętaj pytać chorego przy każdej wizycie jak sobie radzi za nałogiem.
Kluczowe znaczenie w powodzeniu terapii uzależnienia od nikotyny ma silna motywacja chorego. W Stanach Zjednoczonych zalecany jest algorytm 5R, który służy zwiększeniu motywacji chorych pragnących zaprzestać palenia nikotyny.
W wyborze optymalnej metody leczenia uzależnienia od nikotyny pomocne są powszechnie dostępne i sprawdzone kwestionariusze, które mogą być wypełniane przez pacjentów oczekujących na wizytę u lekarza. Należą do nich Test Uzależnienia od Nikotyny opracowany przez Fagerströma i Testem Motywacji do Zaprzestania Palenia przygotowany przez Schneider, który pozwalaja ocenić siłę motywacji do skończenia z nałogiem.
Nie zawsze wystarcza odpowiednia motywacja chorego, aby zerwał on z wieloletnim nałogiem i uzależnieniem od dużych dawek nikotyny. W tych przypadkach pomocna jest nikotynowa terapia zastępcza, która jest wyborem mniejszego zła. Ponieważ palenie papierosów wiąże się z narażeniem na kilka tysięcy szkodliwych substancji chemicznych powstałych podczas spalania tytoniu, a uzależnienie wiąże się przede wszystkim z dostarczaniem do organizmu nikotyny, dopuszczone zostało leczenie nałogu przy pomocy stosowania samej nikotyny z wyeliminowaniem wielu karcinogenów i substancji drażniących wdychanych z dymem papierosowym. Nikotyna może być podawana w różnej postaci jako guma do żucia, plastry naskórne, tabletki czy aerozol. Ponieważ preparaty te zostały dopuszczone do użytku bez recepty, ich stosowanie odbywa się zwykle z pominięciem lekarza, który mógłby służyć radą jak je właściwie stosować, wskazując korzyści, ograniczenia i potencjalne zagrożenia tej metody leczenia. Wyeliminowanie lekarzy z propagowania tej metody leczenia nałogu ogranicza i tak niewielkie możliwości terapii nikotyno-zastępczej. Odrębnym, szeroko dyskutowanym problemem jest zastosowanie tzw. e-papierosów jako nowej formy podawania nikotyny w postaci gazowej bez procesu spalania. W miarę upływu czasu wzrasta liczba doniesień o szkodliwości dla zdrowia stosowania e-papierosów, a wciąż otwartą sprawą jest ich zastosowanie jako formy pośredniej ułatwiającej zaprzestania palenia tradycyjnych papierosów. Ze względu na duże rozpowszechnienie palenia wśród polskiej młodzieży, podnosi się obawy, że stosownie e-papierosów może stać się u nich wstępem do palenia tradycyjnych papierosów.
Odrębnym zadaniem lekarzy jest zwrócenie uwagi na bierną ekspozycję na dym nikotynowy. Niezwykle ważne jest ograniczenie do zera ekspozycji na dym tytoniowy małych dzieci. Zakaz palenia w miejscach publicznych nie rozwiązuje bowiem palenia w domu przez rodziców w obecności dzieci, dla których dym tytoniowy jest szczególnie szkodliwy. Wykazano przykładowo większą skłonność do rozwoju astmy i infekcji układu oddechowego u dzieci narażonych biernie na dym tytoniowy. Bierna ekspozycja na dym tytoniowy może również powodować u osób genetycznie predysponowanych rozwój nowotworów nikotynozależnych i POChP.
Profilaktyka dotycząca zanieczyszczeń powietrza
Zanieczyszczone powietrze w Polsce powoduje szereg chorób układu oddechowego, takich jak nowotwory, infekcje, choroby obturacyjne i śródmiąższowe płuc. Bardzo ważne jest ograniczenie ekspozycji na substancje szkodliwe dla płuc i oskrzeli. Chorzy na choroby obturacyjne płuc nie powinni spędzać wiele czasu na wolnym powietrzu w okresie ogłaszania alarmów smogowych. Szczególnie należy unikać wysiłków fizycznych powodujących hiperwentylację i oddychanie przez usta w czasie, gdy dochodzi do wzrostu stężenia zanieczyszczeń powietrza. Należy zwrócić uwagę tym chorym na potrzebę śledzenia komunikatów o aktualnym poziomie zanieczyszczeń powietrza w miejscu zamieszkania. Coraz bardziej popularne stają się odpowiednie aplikacje zainstalowane w telefonie komórkowym pozwalające sprawdzać regularnie aktualną sytuację w miejscu pobytu. Można również śledzić stopień zanieczyszczenia powietrza w Internecie, radiu i telewizji. Uzyskane za pośrednictwem różnych komunikatów informacje o stopniu zanieczyszczenia powietrza muszą wpływać na zachowania chorych, którzy powinni ograniczyć wychodzenie z budynków mieszkalnych, a w szczególności nie unikać wysiłku fizycznego na wolnym powietrzu w okresie zwiększonego zanieczyszczenia powietrza. Wiele szkół i przedszkoli uruchomiło stałe informowanie o przekroczeniach dopuszczalnych norm stężenia zanieczyszczeń powietrza, co skutkuje zakazem wychodzenie z dziećmi z budynku w okresach nasilonego smogu. Nie powinno się w takich dniach prowadzić zajęć wychowania fizycznego na wolnym powietrzu. Ruch i wysiłek fizyczny powodują wdychania głębiej i częściej większych ilości powietrza, a tym samym zawieszonych w nim szkodliwych dla zdrowia pyłów. Zanieczyszczenia powietrza powodują znacznie większe konsekwencje zdrowotne u dzieci i młodzieży niż u osób dorosłych. Wynika to z wpływu szkodliwych czynników na rozwijające się narządy. Ich uszkodzenie spowoduje w przyszłości poważne konsekwencje i przyczyni się do problemów zdrowotnych w następnych latach życia a także skrócenia czasu ich przeżycia. Nie bez znaczenia jest również mniejsza objętość płuc oraz odmienna budowa dróg oddechowych u dzieci, które powodują większe narażenie na wdychane pyły i groźniejsze skutki. Ważne jest to gdzie uprawia się sport. Optymalnym miejscem są przestrzenie zielone, parki, lasy itp. Nie należy uprawiać sportu, biegów, jazdy na rowerze, jazdy na wrotkach, rolkach itp., ani nawet spacerować wzdłuż traktów komunikacyjnych z licznymi pojazdami produkującymi spaliny. Wykazano bowiem, że aktywność fizyczna w parku poprawia stan zdrowia, a ta sama aktywność na ulicy z natężonym ruchem samochodowym pogarsza jego stan.
Pewną ochronę indywidualną mogą stanowić maski twarzowe z zastosowaniem odpowiednich filtrów przeciwpyłowych i przeciwgazowych. Ich rola w ochronie dróg oddechowych przed smogiem nie jest jeszcze dobrze zdefiniowana i pojawia się wiele opinii krytycznych. Z pewnością nacisk na ich stosowanie nie powinien przysłaniać głównego celu, jakim jest ograniczania produkcji zanieczyszczeń powietrza. Stosowane powinny być one szczególnie przez osoby starsze i cierpiące na przewlekłe choroby układu oddechowego lub krążenia. Specjalną grupę w tym względzie stanowią sportowcy, którzy trenują przez cały rok, niezależnie od pogody, warunków meteorologicznych i smogu. Duże znaczenie ma indywidualne szczelne dopasowanie maski do rysów twarzy, które są osobniczo zmienne. Zbyt wielkim uproszczeniem jest zakup uniwersalnej maski twarzowej w tradycyjnym rozmiarze S, M lub L. Trudno zatem dobrać odpowiednią maskę w sprzedaży internetowej. Poważnym ograniczeniem w skutecznym zastosowaniu maski ochronnej jest zarost, który rozszczelnia maskę i czyni ochronę przeciwpyłową niewystarczającą. Pyły PM2.5 czy PM10 są bowiem kilkukrotnie mniejsze niż średnica włosa. Żywotność stosowanych w maskach ochronnych filtrów jest ograniczona i muszą być one systematycznie zmieniane, zależnie od stopnia ekspozycji na zanieczyszczenia.
Większą wartość ma instalowanie w pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych filtrów powietrza. Ma to istotne znaczenie, gdyż przebywanie w domu nie eliminuje zagrożenia związanego z zanieczyszczeniem powietrza na zewnątrz pomieszczeń mieszkalnych czy biurowych. Badania wykonane w Krakowie wykazały, że w zależności od szczelności okien i sprawności wentylacji stężenie zanieczyszczeń powietrza w domach mieszkalnych sięgało od 30% do 70% stężeń w powietrzu atmosferycznym. Średnio w mieszkaniach stężenie zanieczyszczeń powietrza było równe połowie stężeń mierzonych na zewnątrz. Wietrzenie mieszkań w okresie wysokich stężeń substancji szkodliwych dla zdrowia w powietrzu atmosferycznym zwiększa ich stężenie w powietrzu jakim oddychamy w domu. Spanie przy otwartym oknie w sezonie grzewczym przy alarmach smogowych z pewnością nie służy zdrowiu. Dobrym zatem rozwiązaniem poprawiającym jakość powietrza w naszych domach i biurach jest instalacja oczyszczaczy powietrza, które skutecznie zmniejszają stężenie pyłów zawieszonych i szkodliwych gazów. Podobnie jak maski twarzowe urządzenia te musza być one wyposażone w podwójne filtry: przeciwpyłowe (HEPA) i przeciwgazowe (węglowe). Należy dopasować je do wielkości powierzchnie mieszkaniowej, aby mogły one sprostać potrzebom oczyszczenia określonej objętości powietrza.
Wobec ograniczonych środków ochrony przed drobnymi pyłami zawieszonymi ważne jest ograniczenie ich produkcji. Istotnym elementem profilaktyki chorób układu oddechowego jest ograniczenie spalania węgla w celu pozyskania energii. Dlatego tak ważny jest rozwój zielonych źródeł energii opartej na słońcu, wietrze i wodzie. Równie ważne jest niepalenie śmieci, a w szczególności substancji organicznych, jak plastikowe opakowania lub opony samochodowe będące źródłem narażenia na bardzo szkodliwe dla zdrowia, silnie rakotwórcze gazy organiczne. Zupełnie nowym problemem jest wykazanie szkodliwości ekspozycji na dym pochodzący z grillów. Ta niezwykle popularna w Polsce rozrywka w okresach ciepłych rozszerza narażenie na szkodliwe zanieczyszczenie powietrza z sezonu grzewczego na cały rok.
Duże znaczenie w profilaktyce chorób układu oddechowego powodowanych przez zanieczyszczenie powietrza ma przebywanie na terenach zielonych. Szczególnie dotyczy to rekreacji i uprawiania sportu. Wysiłek fizyczny wykonywany na takich terenach przyczynia się do poprawy wartości spirometrycznych u osób chorych na obturacyjne choroby płuc, natomiast wykonywany w pobliżu traktów komunikacyjnych powoduje pogorszenie funkcji płuc.
Profilaktyka chorób alergicznych układu oddechowego
Astma atopowa wywołana jest przez swoiste alergeny powodujące reakcję skurczową mięśniówki oskrzeli. Zidentyfikowanie alergenów wyzwalających reakcję alergiczną pozwala podjąć szereg działań profilaktycznych ograniczających ekspozycję. W przypadku uczulenia na pyłki drzew i traw, ekspozycje mają charakter sezonowy i obserwuje się duże czasowe oraz lokalne różnice zależne od kalendarza pylenia, okolicznej roślinności i warunków meteorologicznych. Od wielu lat istnieje ogólnopolski monitoring pyłków, który pozwala zorientować się na bieżąco o ich stężeniu w poszczególnych regionach. Możliwe jest śledzenie stężenia pyłków roślin dzięki odpowiednim mobilny aplikacjom. Informacje na ten temat są także dostępne w internecie, w radiu i telewizji. Dzięki nim tym chorzy na astmę lub alergiczny nieżyt nosa mogą zmniejszyć narażenie na swoiste alergeny ograniczając wychodzenie na wolne powietrze. W przypadku uczulenia na antygeny zwierząt, takich jak pies, kot czy świnka morska stosunkowo proste jest uniknięcie ekspozycji poprzez usunięcie tych zwierząt z domu chorego. Niemniej antygen główny kota Fel d I jest niezwykle trwały i pozostaje w środowisku domowym nawet przez 5 lat po pozbyciu się zwierzęcia.
Ważne jest odpowiednie wyposażenie mieszkań astmatyków. Zaleca się usuniecie z domów potencjalnych rezerwuarów alergenów, takich jak zasłony, firanki, dywany, kilimy, kapy, narzuty itp. U dzieci niebezpiecznym rezerwuarem alergenów mogą być zabawki pluszowe. Dlatego dzieci atopowe nie powinny mieć w nadmiarze takich zabawek, a jeżeli już są, to konieczne jest ich częste pranie. Ubrania, szczególnie wełniane sweterki, są rezerwuarem alergenów i znanym źródłem ekspozycji na alergeny zwierzęce np. kota czy psa. Tkaniny sztuczne nie pochłaniają tak dużych ilości alergenów jak wełna. Ważne jest częste pranie ubrań w celu zmniejszenia narażenia na gromadzące się w nich alergeny.
Najtrudniejsze jest wyeliminowanie ze środowiska domowego alergenów roztoczy, bardzo rozpowszechnionych w środowisku domowym. Środki przeciw roztoczom nie spełniły oczekiwań, gdyż ich wyeliminowanie okazało się niemożliwe, zabite roztocza wciąż stanowią źródło antygenów. Zalecana natomiast jest pościel barierowa nakładana na materace, poduszki i kołdry, która skutecznie zmniejsza stopień ekspozycji na roztocza. W przypadku uczulenia na pierze zaleca się wymianę pościeli naturalnej na tworzywa sztuczne, które nie wywołują alergii. Skutecznym sposobem usuwania alergenów ze środowiska domowego są filtry powietrza o wysokiej wydajności typu HPA działające na zasadzie elektrostatycznej. Usuwają one w krótkim czasie 99% alergenów zawieszonych w powietrzu.
Odrębnym rodzajem alergenów mogącym powodować napady astmatyczne są różnorodne produkty żywnościowe. Bardzo ważne jest ich identyfikacja i staranne ich wyeliminowanie z diety. Obowiązkowe jest podawanie wszystkich składników produktów spożywczych, gdyż niekiedy nawet śladowe dodatki alergenów np. orzechów mogą spowodować groźne ataki astmatyczne.
Działalność naukowa
We wrześniu 2019 roku na mocy umowy zawartej przez Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc oraz PKN Orlen, rozpoczęto realizację Programu pn. „Kompleksowa profilaktyka, diagnostyka i leczenie nowotworów oraz chorób układu oddechowego mieszkańców Płocka i powiatu płockiego”. Głównym celem programu jest podjęcie wszelkich inicjatyw prozdrowotnych i zdrowotnych dotyczących chorób układu oddechowego i chorób nowotworowych wśród populacji mieszkańców Płocka i powiatu płockiego. Program obejmuje działania edukacyjne, profilaktyczne i lecznicze, wspierające działania systemu ochrony zdrowia na tym terenie. Adresatami projektu są zarówno mieszkańcy, jak i podmioty lecznicze chcące w nim uczestniczyć. W ramach Programu w swoich zadaniach realizujemy także zakres edukacyjno-szkoleniowy dla społeczeństwa i kadry medycznej.
Zachęcamy Państwa do odwiedzenia strony programu Zdrowie dla Płocka (pib-nio.pl). W ramach Programu prowadzone są na terenie Płocka specjalistyczne, darmowe porady dla osób chcących zerwać z nałogiem palenia tytoniu (Punkt Pomocy Palącym), jak również konsultacje dietetyczne oraz z zakresu fizjoterapii oddechowej. Konsultacje odbywają się w wybrane soboty w godzinach 9-14 w punkcie CM Medica w Galerii Atrium Mosty w Płocku.
- Zapisy pacjentów do Punktu Pomocy Palącym w Płocku : tel. 22 211 80 15 lub 801 108 108
- Zapisy pacjentów na porady dietetyczne: tel. 22 546 31 11
- Zapisy na rehabilitację oddechową : tel. 22 431 23 50
Harmonogramy przyjęć publikowane są na stronie Programu, jak również informacje można uzyskać pod wskazanymi numerami telefonów.
Do pobrania
Linki
Zapraszamy do zapoznania się z szeregiem ciekawych informacji/wykładów dot. korzyści z rzucania palenia, opracowanych w ramach Programu „Kompleksowa profilaktyka, diagnostyka i leczenie nowotworów oraz chorób układu oddechowego mieszkańców Płocka i powiatu płockiego”, w realizacji którego udział bierze nasz Instytut. Wskazane materiały edukacyjne dot. profilaktyki antynikotynowej opracowane zostały przez specjalistów z Narodowego Instytut Onkologii Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie Państwowego Instytutu Badawczego.
Jak rzucić palenie to bezpłatna aplikacja, która pomaga w rzucaniu palenia. Aplikacja analizuje dane dotyczące Twojego palenia. To Ty zdecydujesz kiedy i w jaki sposób rzucisz palenie! Aplikacja pomoże Ci również śledzić Twoje postępy oraz korzyści zdrowotne i finansowe.